Najprościej rzecz ujmując, sygnalista to osoba, która zgłasza nieprawidłowości występujące w miejscu pracy bądź – patrząc szerzej – w środowisku zawodowym. Sygnalista demaskuje i nagłaśnia działania nielegalne, informuje o nieuczciwych praktykach, nierzetelnym wykonywaniu obowiązków służbowych przez swoich współpracowników (ale też przełożonych, klientów, kontrahentów itd.) oraz naruszeniach prawa w firmie. „Człowiek dmuchający w gwizdek” (ang. whistleblower) reaguje na działania szkodliwe, ponadindywidualne – zagrażające życiu, zdrowiu, środowisku naturalnemu, bezpieczeństwu publicznemu, bezpieczeństwu i higienie pracy itp.¹ Przyjmuje się, że działa w dobrej wierze, w imieniu dobra wspólnego, co nie oznacza, że nie może informować o naruszeniu interesu własnego (np. osoba, której próbowano wręczyć łapówkę informuje o próbie przekupstwa, tj. o możliwych praktykach korupcyjnych, jakie mają miejsce w organizacji; osoba wyśmiewana, psychicznie nękana przez przełożonego informuje o mobbingu w firmie). Pracownicy firmy, w związku z tym, że funkcjonują w danej strukturze (często od wielu lat), znają mechanizmy działania i powszechnie stosowane praktyki. To właśni oni – nie kadra zarządzająca, kierownicy poszczególnych działów itd. mają najlepszą wiedzę o tym, jak organizacja funkcjonuje, jakie są jej słabe strony. Często nie wykorzystują swojej wiedzy, bo boją się konsekwencji – działań odwetowych ze strony przełożonych, szykanowania, społecznego ostracyzmu, przeniesienia czy nawet zwolnienia z pracy. W ten sposób panuje zmowa milczenia – w imię wyimaginowanych struktur przynależności i źle postrzeganej lojalności, pracownicy (mniej lub bardziej świadomie) działają na niekorzyść firmy. Mając wiedzę o nieprawidłowościach, mając dowody na działania nieuczciwe czy nieetyczne – wybierają bierne uczestnictwo w tego typu praktykach, byleby tylko nie zostać nazwanym „konfidentem” czy „donosicielem”. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii definiuje „osobę dokonującą zgłoszenia” jako „osobę fizyczną, która zgłasza lub ujawnia publicznie informacje na temat naruszeń uzyskane w kontekście związanym z wykonywaną przez nią pracą”², to oznacza, że sygnalistą może się stać:

• osoba posiadająca status pracownika (obecnego, byłego, potencjalnego, przyszłego) a także wolontariusza bądź stażysty,
• osoba prowadząca działalność na własny rachunek,
• wspólnik lub akcjonariusz, członkowie organów spółek,
• osoba pracująca pod nadzorem i kierownictwem dostawców, wykonawców, podwykonawców.

Gwarancja anonimowości ma zachęcić wyżej wymienionych do zgłaszania naruszeń i zaobserwowanych nieprawidłowości, pozwolić im na uniknięcie ostracyzmu w pracy i przykrych konsekwencji zawodowych (działań odwetowych), a także – patrząc w szerszej perspektywie – ulepszyć funkcjonowanie przedsiębiorstwa, wykluczając działania niezgodne z literą prawa.

Widzę nieprawidłowości w firmie i co dalej? Kiedy staję się „osobą zgłaszającą naruszenie” a kiedy uzyskuję status sygnalisty?

Jestem pracownikiem firmy X i świadkiem pewnych zachowań, które moim zdaniem nie powinny mieć miejsca w pracy – wprost naruszają zasady bhp. Informuję o tym moich kolegów (współpracowników) – sygnalizuję, że nie podoba mi się ich zachowanie, że może być ono niebezpieczne dla nas wszystkich – czy jestem sygnalistą?

W myśl dyrektywy – nie. Ani nie jesteś sygnalistą ani „osobą zgłaszającą naruszenie”. Dobrze, że zaczynasz działać lokalnie i starasz się na własną rękę zareagować na zaobserwowane niedopatrzenia. Osobą zgłaszającą naruszenie stajesz się w momencie, w którym zaczynasz działać zgodnie z wewnętrzną polityką Twojej firmy (kodeksem postępowania i procedurami). Jeśli pracujesz w organizacji zatrudniającej powyżej 250 pracowników – do 17.12.2021 r., jeśli w organizacji zatrudniającej od 50 do 249 – do 17.12.2023 r. powinien zostać stworzony i udostępniony każdemu pracownikowi wewnętrzny kanał umożliwiający zgłaszanie naruszeń (whistleblowing) oraz powinna zostać wyznaczona osoba odpowiedzialna za ich przyjmowanie. Zgłaszając nieprawidłowości poprzez stworzony do tego system (wewnętrzny/zewnętrzny/ujawnienie publiczne)³ stajesz się „osobą zgłaszającą naruszenie”. Status sygnalisty otrzymujesz wtedy, kiedy zgłoszenie, którego dokonałeś zostanie pozytywnie zweryfikowane. Co to oznacza? Osoba odpowiedzialna za przyjmowanie zgłoszeń ustala, czy opisywana sytuacja ma oparcie w faktach (kontaktuje się z Tobą poprzez kanał, którym dokonałeś zgłoszenia, by ustalić szczegóły zdarzenia itp.) i czy opisywane zachowanie jest niezgodne z prawem.

Jak zostać sygnalistą? Trzy warunki

Sygnalista to osoba, która – mając na uwadze dobro swojego miejsca zatrudnienia, a nierzadko także dobro ogółu, informuje (w pierwszej kolejności swoich przełożonych, a w przypadku braku ich reakcji – odpowiednie organy ścigania bądź media) o nieprawidłowościach, jakie zachodzą w danym podmiocie. Sygnalista podejmuje konieczne działania (leżące w interesie publicznym), by zdemaskować nieuczciwe mechanizmy, zidentyfikować niewłaściwe procedery i przeciwdziałać potencjalnym zagrożeniom.⁴

By uznać daną osobę zgłaszającą naruszenie za sygnalistę muszą zostać spełnione trzy warunki:

• sygnalista musi dobrowolnie chcieć dokonać zgłoszenia i udostępnić posiadane informacje w dobrej wierze (nie może działać z osobistych pobudek, np. chcąc się zemścić na byłym pracodawcy),
• sygnalista musi posiadać ważne informacje, które stanowią dowód zaistnienia nieprawidłowości związanych z funkcjonowaniem instytucji/przedsiębiorstwa,
• informacje, którymi dysponuje sygnalista muszą być oparte na faktach i wskazywać, że mogło dojść do naruszenia prawa.⁵

Może się okazać, że osoba zgłaszająca naruszenie nie miała pełnej wiedzy o okolicznościach zdarzenia i w rzeczywistości do opisywanego przez nią naruszenia nie doszło. Co teraz? Jeśli opisywane przez osobę zdarzenie oparte było na wiedzy, jaką posiadała w danym momencie i zostało zgłoszone w dobrej wierze – również uzyska status sygnalisty i będzie podlegała ochronie. Dyrektywa wprowadza szereg mechanizmów, dzięki którym sygnalista będzie mógł się czuć bezpiecznie, w tym głównie:

• zapewnia wieczystą anonimowość – roztacza nad jego tożsamością ochronę i daje swoisty immunitet,
• zakazuje działań odwetowych (zarówno bezpośrednich, jak i pośrednich),
• zapewnia środki ochrony przed działaniami odwetowymi (o charakterze materialnoprawnym, proceduralnym, hybrydowym),
• zapewnia wsparcie (kładzie nacisk na działania informacyjne, porady prawne przeddokonaniem zgłoszenia, pomoc prawną na etapie toczącego się postępowania karnego czy cywilnego).

Każdy sygnalista, który doświadczył przykrych konsekwencji w związku z przekazanymi przez niego informacjami ze strony pracodawcy (np. został zmuszony do zmiany pracy), będzie uprawniony do dochodzenia od niego stosownego odszkodowania. Co istotne, ciężar dowodu, że podjęte działania nie miały charakteru odwetowego za dokonane zgłoszenie będzie spoczywał na pracodawcy.

Osoby, które wskazywały na nieprawidłowości zachodzące w miejscu pracy nie podlegały do tej pory żadnej sformalizowanej ochronie. Unijna dyrektywa sprawi, że sygnalista otrzyma swoisty parasol ochronny, dzięki któremu zwiększy się jego bezpieczeństwo, co w dalszej perspektywie zachęci innych do informowania o naruszeniach prawa i przełoży się na ilość zgłoszeń i wykrytych nieprawidłowości. A na tym ostatnim skorzystamy wszyscy.

¹ Zob. Czy jestem sygnalistą? [w:] Serwis sygnalista.pl Fundacji im. Stefana Batorego [online:] https://www.sygnalista.pl/dla-pracownika/czy-jestem-sygnalista/ (dostęp: 4.11.2021).

² Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii [online:] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019L1937&from=EN (dostęp: 14.10.2021).

³ Zgodnie z dyrektywą, zgłaszanie nieprawidłowości może nastąpić trzema kanałami:

• wewnętrznym – czyli do własnego pracodawcy (regulacja ta ma zachęcić pracowników do składania zgłoszeń w ramach podmiotu, z którym są związani zanim poinformują organy zewnętrzne;
• zewnętrznym – czyli do właściwego organu ścigania;
• w drodze ujawnienia publicznego – czyli nieprawidłowości zostają podane do publicznej wiadomości.

⁴ Zob. Kim jest sygnalista i jakiej ochronie prawnej podlega? [w:] Poradnik Przedsiębiorcy [online:] https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-kim-jest-sygnalista-i-jakiej-ochronie-prawnej-podlega (dostęp: 14.10.2021).

⁵ Por. Kto to jest sygnalista? [w:] Serwis Infor [online:] https://kadry.infor.pl/kadry/indywidualne_prawo_pracy/sygnalista/3572721,Kto-to-jest-sygnalista.html (dostęp: 14.10.2021).